„Lęk nie jest jedynie emocją – to echo nierozpoznanego bólu psychicznego, który domaga się przepracowania, zanim zamieni się w ciszę neurotycznego zniewolenia.” — mgr Anna Markowska
1. Wstęp
Lęk, w ujęciu psychopatologicznym, jawi się jako wielowymiarowy konstrukt emocjonalno-poznawczy, nierozerwalnie spleciony z funkcjonowaniem systemów neurobiologicznych, historią osobistą jednostki oraz jej strukturą osobowościową. Nie stanowi on jedynie chwilowego dyskomfortu czy adaptacyjnego mechanizmu ostrzegawczego, lecz często ulega chronicznemu uwewnętrznieniu, ewoluując w złożone struktury zaburzeń lękowych, neurotycznych i osobowościowych. W praktyce klinicznej, a zwłaszcza w psychoterapii osób uzależnionych, lęk pełni funkcję kluczowego komponentu determinującego zarówno genezę, jak i przebieg uzależnienia oraz mechanizmy nawrotów.
2. Ujęcie teoretyczne i klasyfikacyjne
W świetle klasyfikacji ICD-11 oraz DSM-5 lęk znajduje swoje odzwierciedlenie w kategoriach zaburzeń lękowych (anxiety disorders), do których zaliczamy m.in. fobię specyficzną, uogólnione zaburzenie lękowe (GAD), lęk paniczny, agorafobię oraz zaburzenie lękowe z komponentem somatyzacyjnym. Psychopatologiczna esencja lęku polega na antycypacyjnym charakterze doświadczanego zagrożenia, które – w przeciwieństwie do strachu – nie posiada realnego, zidentyfikowanego bodźca zewnętrznego.
2.1. Lęk w podejściu psychodynamicznym
W podejściu psychodynamicznym (Freud, Rado, Fenichel) lęk traktowany jest jako objaw intrapsychicznego konfliktu pomiędzy instancjami psychicznymi (Id, Ego, Superego), czego przykładem jest tzw. „lęk sygnałowy”, będący ostrzeżeniem przed zalewem nieakceptowanych impulsów lub wspomnień.
2.2. Lęk w ujęciu egzystencjalnym
W koncepcji egzystencjalnej (Heidegger, May, Frankl), lęk staje się doświadczeniem konfrontacji z „nicością”, brakiem sensu i świadomością własnej skończoności – jest przejawem kryzysu tożsamości i wartości.
3. Neurobiologiczne podłoże lęku
Z neuropsychologicznego punktu widzenia, lęk koreluje z dysfunkcjami osi HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal axis), nadreaktywnością ciała migdałowatego oraz deficytami w prefrontalnym hamowaniu emocji. Szczególnie interesujący jest związek lęku z neuroprzekaźnikami: nadaktywność noradrenergiczna, obniżony poziom GABA oraz dysregulacja serotoniny skutkują deregulacją układów odpowiedzialnych za poczucie bezpieczeństwa i homeostazy emocjonalnej. U osób uzależnionych obserwuje się tzw. dual diagnosis – współwystępowanie zaburzeń lękowych i uzależnień. Lęk staje się w tym kontekście zarówno etiologicznym czynnikiem ryzyka, jak i konsekwencją neuroadaptacyjną przewlekłego przyjmowania substancji psychoaktywnych. Należy tu wymienić zjawisko self-medication hypothesis (hipoteza samoleczenia), zgodnie z którym substancje psychoaktywne stają się nieświadomą próbą farmakologicznej regulacji przeżywanego lęku, poczucia pustki czy dezintegracji ja.
4. Lęk a osobowość i mechanizmy obronne
W ujęciu strukturalnym (Otto Kernberg, Heinz Kohut), lęk jest efektem dezintegracji granic ego lub deficytów w zakresie struktur ja. Osoby z borderline organization doświadczają lęku jako przeładowującego afektu, który aktywuje prymitywne mechanizmy obronne, takie jak rozszczepienie, projekcja czy identyfikacja projekcyjna. Z kolei osoby z cechami osobowości zależnej, unikającej czy obsesyjno-kompulsywnej często manifestują lęk w sposób somatyczny, perfekcjonistyczny lub poprzez patologiczne dostosowanie do oczekiwań otoczenia. Lęk staje się wtedy narzędziem autorepresji i zachowania homeostazy psychicznej kosztem autentyczności.
5. Terapia i interwencja kliniczna
W pracy terapeutycznej z osobami doświadczającymi chronicznych form lęku, zwłaszcza w kontekście uzależnień, niezbędna jest zintegrowana interwencja psychoterapeutyczna.
5.1. Podejścia behawioralne i schematowe
Podejścia poznawczo-behawioralne koncentrują się na dekonstrukcji dysfunkcjonalnych schematów poznawczych i ekspozycji na bodźce lękowe (np. poprzez protokoły ERP – exposure and response prevention). Terapia schematów (Young) kładzie nacisk na uzdrawianie głęboko zakorzenionych trybów dziecięcych, często zinternalizowanych w wyniku deprywacji emocjonalnej lub traum relacyjnych.
5.2. Podejścia humanistyczne i psychodynamiczne
W nurcie humanistyczno-egzystencjalnym kluczowe jest towarzyszenie klientowi w procesie redefinicji sensu, pracy nad autentycznością i integracją Ja realnego z Ja idealnym. Terapia skoncentrowana na emocjach (EFT), podobnie jak podejście psychodynamiczne, oferuje narzędzia do pracy z lękiem uwarunkowanym przez wczesne relacje przywiązaniowe i wewnętrzne reprezentacje obiektów.
5.3. Interwencja w uzależnieniach (Seeking Safety)
W przypadku osób uzależnionych, niezbędne jest równoczesne adresowanie lęku jako mechanizmu utrzymującego cykl uzależnienia. W modelach integracyjnych (np. podejście Seeking Safety – Najavits) łączy się terapię uzależnień z leczeniem zaburzeń lękowych i traumy, przy zachowaniu zasady bezpieczeństwa emocjonalnego i strukturyzacji relacji terapeutycznej.
6. Podsumowanie
Lęk, jako zjawisko psychopatologiczne, jest nie tylko wskaźnikiem zaburzonego funkcjonowania emocjonalnego, lecz także sygnałem głębokich, często nieuświadomionych deficytów w zakresie integracji tożsamości, zdolności do samoregulacji oraz jakości więzi interpersonalnych. W kontekście terapii uzależnień, rozumienie lęku jako podstawowego mechanizmu utrwalającego dysfunkcję emocjonalną staje się warunkiem sine qua non skutecznej interwencji terapeutycznej.
Autor:
mgr Anna Markowska
Psycholog kryzysu i interwencji kryzysowej , terapeuta uzależnień,
